Deze maand las ik boeken met een Afrikaanse, Koerdische en Amerikaanse hoofdpersoon. Allen worstelen ze, met familiebanden, onderdrukking én leugens.

Tussen opstandigheid en schuldgevoel
Rechttoe-rechtaan en realistische verhalen - voor zwakkere lezers is dat een fijn concept. De levens van Lanya (Ploegsma, 12+) van Mirjam Oldenhave is zo’n boek. Het verhaalt over Lanya die met haar ouders uit Koerdistan naar Nederland vluchtte, zich daar inmiddels helemaal thuis voelt, maar volgens haar ouders ‘te veel verwesterd’ is. Om aan uithuwelijking te ontsnappen loopt Lanya weg van huis. Maar op haar geheime onderduikadressen wordt ze heen en weer geslingerd tussen opstandigheid en schuldgevoel. Dat laatste wint en Lanya laat zich welhaast gewillig koppelen aan een jongen in Koerdistan. Ze krijgt twee kinderen met hem en laat zich door haar schoonmoeder gebruiken als huissloof. Totdat het weer begint te knagen en ze met alleen haar dochtertje teruggaat naar Nederland.

Oldenhaves verhaal is uit het leven gegrepen: ze beschreef de wederwaardigheden van haar pleegdochter Lanya. Het is ook een bekend en vaker verteld verhaal, meisjes die tussen twee culturen gevangen zitten. Daarom is het jammer dat Oldenhave er niet meer psychologische diepte aan gegeven heeft. Het verhaal blijft een beetje steken in een en-toen-en-toen vorm, waarbij keuzes van Lanya voor de lezer soms als een duveltje uit een doosje komen. Ze lijkt puur in het moment te handelen, zonder overwegingen voor of na, alsof alles haar overkomt. Maar Oldenhave koos wel voor de vorm van een achteraf verteld verhaal en daarin zou je meer bezinning verwachten. Nu lezen we out of the blue ‘En toch was ik doodongelukkig.’ Ook de ommezwaai van Lanya’s moeder die haar dochter overhaalt naar Nederland te vertrekken, komt uit de lucht vallen. Misschien is dat wat Oldenhave juist wil overbrengen: het is allemaal niet zo zwart-wit en handelen we niet altijd logisch. Toch overtuigt het verhaal zo niet helemaal en dat is jammer.

Tot slaaf gemaakt
Waar Lanya lijdt onder knellende familiebanden, wordt Lano juist tegen zijn zin weggerukt uit zijn vaderland. Hij valt ten prooi aan slavenhandelaars. Eerder waren hij en zijn ouders na een stammenstrijd al tot slaaf gemaakt. Maar dat leven was nog heilig vergeleken bij wat hem bij de witte slaveneigenaren te wachten te staat.
Bij de zwarte familie mag Lano eerst nog mee-eten en spelen met de kinderen Esi en Yaa. Maar na twee seizoenen moet hij zijn rol als slaaf spelen. ‘Jongen’, noemt Esi hem sindsdien, om de afstand tot zichzelf te vergroten. Zoals de witte mensen later spreken van negers. ‘Alsof je eigenlijk geen mens was als men je een neger of negerin noemde.’ In Suikerland (Querido, 10+) maakt de Surinaamse schrijfster Henna Goudzand Nahar goed duidelijk wat de ‘nieuwe’ formulering ‘tot slaaf gemaakt’ precies inhoudt.

Niet veel later ervaart Esi zelf wat het betekent om tot slaaf te worden gemaakt. De drie kinderen worden ontvoerd door mensenrovers, verkocht aan de Europeanen en ingescheept naar Suriname. Lano weet nog voor de grote oversteek te vluchten, Yaa sterft onderweg en Esi belandt op een suikerplantage in Suriname.
Goudzand Nahar beschrijft in grote lijnen de geschiedenis van de slavernij. Daarbij legt ze de focus op hoe meester en slaaf naar elkaar kijken en vooral hoe de tot slaaf gemaakten proberen hun identiteit en waardigheid te behouden. Nahars verhaal is eerder programmatisch dan psychologisch verfijnd. De paginagrote, gestileerde kleurenillustraties van Renate Siepel passen daarbij: ze verbeelden vooral geschiedenis. Nahar kiest daarbij, net als in haar eerdere jeugdboek Op de rug van Bigi Kayman, voor een hoopvolle boodschap: niet alleen Lano, maar ook Esi weet haar gevangenschap te ontvluchten. Want slaaf is niet wat je bent, maar wat de ander van je maakt.

Geen betrouwbare blik
In Een zee van leugens (De Fontein Jeugd, 15+) draait alles juist om de psychologie. De lezer zit voortdurend in het hoofd van Carrie Sinclair en kijkt door haar soms niet geheel betrouwbare blik naar de gebeurtenissen.
E. Lockhart (pseudoniem van Emily Jenkins) schreef het verhaal als ‘prequel’ op Wij leugenaars (2014), haar succesvolle en indrukwekkende jongerenroman over de broeierige en explosieve verhoudingen binnen de schatrijke familie Sinclair. Een zee van leugens speelt een generatie eerder, wederom tijdens een zomervakantie op het privé-eiland van de familie. Een van de moeders uit Wij leugenaars vertelt haar overleden zoon Johnny over bepalende gebeurtenissen die ze als 17-jarige meemaakte. ‘Wat is het ergste wat jullie ooit hebben gedaan?’, vraagt Johnny’s geest. En nou, daar heeft Carrie wel een verhaal over.
Het is een verhaal over die zomer waarin ze voortdurend pillen slikt om de dood van haar jongere zusje te verwerken. Waarin ze ontdekt dat haar vader niet haar vader is, dat haar zus Penny ook geheimen heeft, waarin ze hopeloos verliefd wordt en waarin dingen gierend uit de hand lopen. Ze biecht het voor het eerst van haar leven allemaal op, aan een geest, maar vooral aan zichzelf. Ze durft zichzelf eindelijk onder ogen te komen. Die zomer ontdekt Carrie wie ze is, of dat ze eigenlijk niet was wie ze dacht te zijn. Ze is in zichzelf teleurgesteld en haar leven heeft een deuk opgelopen. Maar naar buiten toe hield ze haar hoofd fier, want ‘binnen de familie Sinclair laten we ons niet kennen’ en luidt het motto ‘wees een sieraard voor de familie’. De ergste leugens, zo lijkt Lockhart te willen zeggen, zijn de leugens tegenover jezelf.
Dit keer weliswaar geen overrompelende twist in de pilot, maar net als met Wij leugenaars is Lockhart er wederom in geslaagd een overtuigende psychologische coming-of-age te schrijven.