Samen met collega’s begeleidde Jeroen Dera (Radboud Universiteit) een docentontwikkelteam (DOT). Ze zagen dat havo- en vwo-leerlingen gemotiveerder worden als ze inspraak krijgen in de literatuurles.

Wat was de gedachte achter jullie onderzoek?
‘Regelmatig laait de discussie op over wat leerlingen wel en niet mogen lezen. Ze mogen vaak niet de boeken lezen die ze zelf leuk vinden, zoals thrillers en youngadultboeken. Wij wilden weten of het mogelijk is om leerlingen inspraak te geven over te lezen teksten en toch te werken aan doelen voor literaire competentie. Vijf leraren Nederlands hebben binnen een DOT een negendelige lessenserie ontwikkeld voor hun 4 havo- en 4 vwo-klassen en wij hebben over hun schouder meegekeken.’

Wat voor soort lessen waren dat?
‘In de lessen vergelijken leerlingen twee tekstfragmenten. Het ene fragment is gekozen door de leraar en het andere is afkomstig van een lijst met door henzelf gekozen boeken, zoals Wreed van Mel Wallis de Vries, maar ook Het diner van Herman Koch. In groepjes bespreken leerlingen hoe een specifiek literair begrip, zoals spanning, ruimte of perspectief, in elk fragment wordt toegepast en welk fragment ze het beste vinden en waarom.’

Vergroot meer inspraak de motivatie van leerlingen?
‘Het vergroot niet hun leesmotivatie; de waardering voor lezen verander je nu eenmaal niet met een paar lessen. Maar inspraak vergroot wel de betrokkenheid van leerlingen bij de literatuurles. Ze vonden het vergelijken van twee teksten leuk en hadden een actieve werkhouding. Wat ik zelf de meest interessante uitkomst vind, is dat het niet uitmaakt wat het literaire gehalte van een tekst is.’

De gemiddelde leraar Nederlands zal zeggen: die teksten zijn niet literair en dus onbruikbaar?
‘Dat vind ik wat ongenuanceerd. Ons onderzoek laat zien dat je leerlingen ook met populaire teksten literaire concepten kunt aanleren. Ik zal niet beweren dat het werk van Mel Wallis de Vries literair is. Maar ook haar boeken lenen zich uitstekend om zaken als personages, spanning of perspectief te ontleden, zeker als je er een tekst tegenover zet die wel als literair geldt. De vraag die we moeten stellen is niet wat laten we leerlingen lezen, maar hoe laten we ze lezen? Welke brillen laat je leerlingen opzetten bij het lezen van een tekst? Je kunt ze laten zoeken naar literaire begrippen, maar ook bijvoorbeeld door een postkoloniale of genderbril naar teksten laten kijken. Kern is dat je leerlingen diep leert lezen.’

Nogal wat leerlingen hebben daar moeite mee, bleek uit jullie observaties?
‘Klopt, in alle lessen en bij alle twaalf fragmenten zagen we dat leerlingen problemen hadden met de inzet van literaire begrippen. Ongeveer een derde had grote moeite om de begrippen toe te passen op de teksten. Bovendien wisten deze leerlingen niets zinnigs te zeggen over welke teksten wel en welke geen literatuur zijn. Het aanvoelen van verschillen tussen teksten en genres was ook na de lessenserie bij hen afwezig. Ze hebben nooit geleerd om zo te kijken. Het is belangrijk om je daarvan als leraar bewust te zijn. Want jouw boodschap “dit boek mag je niet lezen voor de lijst, want het is niet literair” begrijpen deze leerlingen niet. En ze hebben dus ook geen idee welk boek ze dan wel kunnen kiezen.’

Welke tips heb je voor leraren?
‘Besteed expliciet aandacht aan wat volgens jou een tekst literair maakt. Neem daarbij de smaak en leesvoorkeuren van leerlingen serieus om ze betrokkener te maken. Door diepgaande analysevragen los te laten op populaire teksten kun je prima aan literaire competentie werken. Dat gaat het beste als leerlingen met een diversiteit aan teksten werken, zodat ze verschillen leren ontdekken. En laat ze vooral discussiëren over teksten.’

Jeroen Dera, Helma van Lierop-Debrauwer & Yke Schotanus, De grenzen van literatuur: Ontwikkeling en opbrengsten van een lessenreeks literatuur met expliciete leerlinginspraak. Stichting Lezen, 2022. NRO Kortlopend onderwijsonderzoek, projectnummer 40.5.20500.155.

Dit interview verscheen in Didactief, januari-februari 2023.